Күннің ұзақтығының өзгеруі — бұл мыңдаған жылдар бойы адамдардың назарын аударып келе жатқан ғажайып құбылыс. Біздің ата-бабаларымыз күннің қозғалысын бақылап, соған сәйкес күнтізбелерін құрып, ауылшаруашылық жұмыстарын және діни рәсімдерін жоспарлаған. Бүгінде біз күннің ұзақтығының өзгеруі Жер осінің еңкейісімен және оның Күн айналасындағы орбитасымен байланысты екенін білеміз, бірақ бұл құбылыс әлі де қызығушылық пен таңданыс тудырады.

Күннің ұзақтығы қалай өзгереді?

Жер өз осінің айналасында 24 сағатта толық айналым жасайды. Дегенмен, ось орбита жазықтығына қатысты шамамен 23,5 градусқа еңкейген. Дәл осы еңкіштік маусымдардың ауысуына және жыл бойы күннің ұзақтығының өзгеруіне себеп болады.

Күн мен түннің теңелу сәттерінде — наурыз және қыркүйек айларында — бүкіл әлемде күн мен түн шамамен бірдей болады. Бұл кезеңдерде Күн экваторға тікелей түседі. Бірақ Жер Күн айналасындағы жолын жалғастыра отырып, бір полюсін Күнге жақындатып, екіншісін алшақтатады. Бұл солтүстік жартышарда күннің ұзақтығының артуына, ал оңтүстік жартышарда оның қысқаруына әкеледі.

Ең үлкен ауытқу күн мен түннің теңелуінен күн тоқырауы күндері — жазда және қыста байқалады. Маусым айында солтүстік полюс Күнге ең жақын орналасқанда, солтүстікте жазғы күн тоқырауы болады — бұл жылдың ең ұзақ күні. Ал желтоқсан айында, керісінше, қысқы күн тоқырауы — жылдың ең қысқа күні өтеді.

Күн ұзақтығына қатысты қызықты фактілер

1. Поляр күні мен түн: Поляр шеңберінен солтүстікке қарай орналасқан аймақтарда жазда Күн көкжиектен мүлдем кетпейді, бұл поляр күні деп аталады және ол алты айға дейін созылуы мүмкін. Ал қыста поляр түні басталады, ол кезде Күн көкжиектен мүлдем көтерілмейді.

2. Экватор: Экваторда күн ұзақтығы жыл бойы дерлік өзгермейді, оның ұзақтығы шамамен 12 сағатты құрайды және тек аздаған ауытқулар болады.

3. Грек әсері: Ежелгі замандарда гректер әртүрлі ендіктерде күн ұзақтығының әртүрлі өзгеретінін байқаған. Бұл оларды Жердің шар тәрізді екенін ғылыми тұрғыдан дәлелденбестен бұрын-ақ түсінуге әкелді.

Күн ұзақтығының өзгеруінің практикалық маңызы

Күннің ұзақтығының өзгеруі адам өмірі мен мәдениеті үшін үлкен маңызға ие. Мысалы, ол ауылшаруашылыққа әсер етеді — себу және өнім жинау уақыты күн ұзақтығына және ауа райына байланысты. Сондай-ақ көптеген діни рәсімдер маусымдардың ауысуы және Ай фазалары сияқты астрономиялық құбылыстарға байланысты.

Мұсылмандар үшін намаз уақыты күннің көкжиектегі орнына байланысты, бұл да күннің ұзақтығына байланысты. Қазақстанда климат пен күн ұзақтығы аймаққа байланысты айтарлықтай өзгеріп тұрады, сондықтан мұндай есептеулер өте маңызды және көптеген астрономиялық факторларға байланысты болады.

Шымкент және Астана қалаларын мысал ретінде алсақ. Бірдей сағат белдеуі мен жақын бойлық мәндеріне қарамастан, бұл қалаларда ай мен күннің фазалары, таңның атуы және күннің батуы мүлдем өзгеше болады. Сондықтан намаз уақыты Астана қаласында намаз уақыты Шымкент қаласынан айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін, сондықтан оларды Namaz Day сияқты арнайы сервистер арқылы тексеріп отыру қажет.

Күннің ұзақтығы — бұл Жерге Күн сәулесінің түсу уақыты ғана емес. Бұл біздің ғаламшарымыздың барлық тіршілік иелеріне әсер ететін, біздің әдет-ғұрыптарымызды, мәдениетімізді және діни рәсімдерімізді анықтайтын маңызды аспект. Күннің қозғалысын бақылау — бұл тек қызықты әуестік қана емес, сонымен қатар біздің әлемдегі орнымызды түсінудің кілті.